Ежелгі мәдениеттердің нышандық бейнелерінде жел табиғаттан тыс құбылыстардың көрінісі болып табылады және оған әртүрлі функциялар тән. Кейбір мәдениеттерде ол белгілі бір құдайлармен сәйкестендіріледі, мысалы, Ежелгі Грекияда Борей солтүстік желі аяқтары жыландардың денесімен бейнеленген, ал кейде олар қанатты болып бейнеленген. Ежелгі қытайлықтар желді (фэн) құс құдайы ретінде қастерлеген және олар қоршаған кеңістікті үйлестірудің ерекше ғылымын «фэн шуй» (жел-су) деп атаған. Кейбір түркі халықтарында, мысалы, қарашайлар мен балқарларда құдайлар туралы наным болған, мұнда Горий немесе Гери-Гори немесе Желле-Атасы Горий Желдің Атасы, ал Жел-Анасы Химикки анасы болып саналған. Сырдария алқабының қазақтарында желдің қожайыны туралы нанымдар болған, Жалаңаш ата оның иесі саналған. Кейбір мамандар қытай деректеріне сілтеме жасай отырып, көне түркілерде «Бұлттарды қуалаушы» деп аталатын Жел ғибадатханасы болғанын атап өтеді.
Желді түркі мәдениетіндегі қасиетті күш ретінде түсіну кем дегенде екі мағынаға ие болды: адам рухының қайнар көзі және көптеген қиыншылықтардың, аурулардың негізгі түпкі себебі, яғни, жағымсыз да, жағымды да құбылыс. Қазақ халқының «Ер-Төстік» ертегісінде желдің пайда болуы Ғаламдық ағаш – Бәйтерекке ұя салған киелі Самұрық құстың қанат қағуымен байланысты. С.Қондыбай көне түркілік йелдің (желдің) реконструкциясын аруақтармен (ата-баба рухтары) байланыстырады, мұндағы желден жасалған туынды – «желеу» (елеу) олардың функционалдық міндеті – желеп-жебеп жүру (қорғау, қамқорлық) деңгейіне көтеріледі. Сондай-ақ, зерттеуші «жел» сөзінің жын-перілерге қатысты «шайтан», «жын-пері» деген жағымсыз семантикалық реңктері бар екенін атап көрсетеді. Ш.Қ. Ахметова «Сібір қазақтары арасында әлі күнге дейін шайтанның жолы – шаңды құйынды дауылдар немесе адамға ауру әкелуі мүмкін қатты желдер туралы наным-сенім бар. Мұндай жағдайда ауруға шалдыққандарды «жын жолына түскен» дейді», – деп атап өтеді [1, б. 195]. Жел – йел хакас мифологиясында да жын-шайтан, зұлым рух бейнесімен бейнеленген.
Ежелгі түркілер желді Тәңірдің өзімен тікелей байланысты деп есептеп, оны екінші дәрежелі құдайлардың қатарына жатқызған. Манихейлік «Кефалайа» мәтініне сілтеме жасай отырып, желдің құдайлық шығу тегі туралы мәліметтер Ю.А. Зуевте кездеседі: нұрлы Адам ата басқарған Жарықтың бес сұрапыл-жауынгері (түрк. oylan) (жеңіл жел құдайы tintura tengri, тірі жел құдайы jel tengri, тірі жарық құдайы jarug tengri, су құдайы suv tengri, от құдайы ot tengri) – қарама-қарсы сұрапылдармен шайқасқан [8, 140 б.]. Түркілердің түсініктерінде кездесетін желдің құдайлық түпнегізі, мысалы, қазіргі әзірбайжандардың дәстүрлі мәдениетінде мифтік ақсақал Йел Баба (Жел Ата) немесе Йел Деде (Жел әке) бейнесінде көрінеді.
Мамандардың пікірінше, қазақтарда желдің жетпістен астам атауы бар, олардың семантикасы сан алуан, ләззат сезімін білдіруден қасіретке дейін өзгеріп отырады. Біріншісіне жеңіл жазғы желдердің түрлері жатады – самал (жеңіл тау самалы), ыстық жел (жаздың ыстық желі) және т.б., ең опасызы «қара қаншық» деп аталатын жел болды. Белгілі мәдениеттанушы З. Наурызбаеваның пікірінше, [14] бұл арқылы қазақтар қазақтар шөп пен егінді күйдіріп жіберетін, мал мен адамдарды аштыққа ұшырататын жаздың аптап желін меңзеген. Күзгі «қара бас жел» қыстың, суық және қиын кезеңнің хабаршысы болып саналды. Әдетте айдың аяғында соғатын сәуірдің салқын желін қазақтар «тобылғы жарған» деп атайды. Дәл осы күндері далада алғашқы жасыл желектер пайда болып, құнарлы кезең басталады.
Түркі халықтарындағы желдің символикасы адамдар мен жануарлардың ерекшеліктеріне проекцияланған: әдетте, жүйрік тұлпарлар эпитеттермен марапатталған. Жел еркектік бастауды, ғарыштық элементті және рухани болмысты бейнеледі.
